Apa Itu Kontrak Sosial
Oleh Hassan Karim
Idea tentang kontrak sosial (social contract) telah dikemukakan oleh Plato,
seorang ahli falsafah Greek lebih 2500 tahun yang lalu dalam tulisannya
Republic. Ramai ahli falsafah terkemudiannya menerangkan konsep kontrak sosial
ini, antaranya ialah Hugo Grotius, Kant, Rousseau dan Hobbes. Ahli-ahli falsafah
ini bersetuju tentang wujudnya kontrak sosial antara pemerintah dengan rakyat.
Idea kontrak sosial itu diasaskan atas premis bahawa kuasa terletak pada rakyat
jelata.
Dalam masyarakat Melayu purba pernah dikisahkan tentang perjanjian semacam
kontrak sosial sifatnya antara Demang Lebar Daun dengan Sang Sapurba, mengenai
sama ada raja itu boleh ditentang atau tidak. Kontrak sosial itu menegaskan
perlunya rakyat patuh kepada raja kalau raja itu adil. Tetapi dalam sejarah
tamadun Melayu kemudiannya berlaku peristiwa Sultan Mahmud Mangkat Dijulang
dalam kerajaan Melayu Johor lama yang berpusat di Kota Tinggi. Dalam
tragedi di mana isteri Laksamana yang sedang mengandung dibunuh oleh Sultan
hanya kerana memakan seulas nangka milik Sultan telah mencetuskan penentangan
terbuka Laksamana terhadap Sultan. Kata-kata yang keluar dari mulut Laksamana
ketika dia mencabar Sultan Mahmud itu ialah:
“Raja adil raja disembah;
Raja zalim, raja disanggah,”
Dialog Laksamana itu berupa satu kontrak sosial antara raja dengan rakyat.
Perkataan disembah itu membawa erti dipatuhi atau dituruti; manakala disanggah
bererti ditentang atau dilawan. Dalam kejadian itu Laksamana menuntut membela
kematian isterinya ditangan Sultan yang zalim itu dengan membunuh Sultan Mahmud
yang ketika itu sedang dijulang. Ini cerita benar dan Sultan Mahmud yang mangkat
ketika dijulang atau diusung itu dikebumikan di Kota Tinggi [ di Kampung Makam,
berdekatan jalan ke
Desaru]
Terdahulu dari peristiwa itu telah berlaku peristiwa penderhakaan Hang Jebat
terhadap Sultan Melaka. Hang Jebat telah menentang Sultan Melaka secara terbuka
kerana Sultan telah menjatuhi hukuman bunuh secara tidak adil terhadap Hang Tuah,
sahabat Hang Jebat. Peristiwa penentangan Hang Jebat itu merupakan cabaran
terbuka kontrak sosial antara Demang Lebar Daun dengan Sang Sapurba. Seperti
Laksamana di Kota Tinggi, Hang Jebat juga berpendirian raja yang zalim tidak
wajar dipatuhi, sebaliknya perlu
ditentang. Tetapi karekter Hang Tuah menggambarkan watak yang mahu
mempertahankan status quo bahawa “pantang Melayu menderhaka terhadap rajanya”.
Hang Tuah ingin mengekalkan kontrak sosial yang bersifat sepihak iaitu raja
perlu dipatuhi. Rakyat tidak boleh menentang. Pendirian ini semacam ada
persamaan dengan definisi kontrak sosial yang dikemukakan oleh seorang ahli
falsafah Inggeris bernama Hobbes (1588-1679) iaitu rakyat perlu mengikut
perintah raja secara mutlak dan kontrak itu tidak boleh dirungkai sampai
bila-bila.
Dalam masyarakat Malaysia moden hari ini wujud juga kontrak sosial antara
pemerintah satu pihak dan rakyat di pihak yang lain. Dalam sistem demokrasi yang
wujud pilihanraya, setiap lima tahun pemerintah perlu menyerahkan kembali kuasa
kepada rakyat. Untuk berkuasa semula, pemerintah perlu mendapatkan mandat
baru daripada rakyat melalui proses pengundian sulit; satu orang, satu undi.
Kerajaan yang dilihat tidak adil, rasuah, zalim, menyeleweng dan sebagainya akan
ditolak oleh rakyat melalui proses undi. Syaratnya sistem pilihanraya itu
dijalankan secara adil tanpa penyelewengan dan penipuan seperti wujudnya
“Pengundi Hantu”.
Pilihanraya kecil di Lunas baru-baru ini satu contoh di mana BN yang merupakan
parti yang sedang memerintah tewas dalam pilihanraya itu. Walaupun BN
menggunakan wang kerajaan untuk membeli undi rakyat di Lunas melalui projek
segera mengetar jalanraya dan sebagainya, tetapi rakyat
tetap menolak. Walaupun BN disokong oleh jentera-jentera kerajaan seperti
Pejabat Penerangan, Kemas, BTN, dan media massa milik kerajaan (RTM) serta
televisyen swasta serta akhbar-akhbar harian, BN tewas juga akhirnya. Melalui
keputusan pilihanraya Lunas itu bermakna rakyat di Lunas telah
membatalkan kontrak sosialnya dengan BN. Penentangan rakyat di Lunas itu dalam
bentuk demokratik tidak seperti Hang Jebat di Melaka atau Laksamana Bentan di
Kota Tinggi.
Tetapi penentangan terbuka terhadap pemerintah masih berterusan dalam
masyarakat Melayu moden dan masyarakat Malaysia waktu kini. Kebangkitan gerakan
reformasi terutama reformasi jalanan yang dimanifestasikan dengan demonstrasi
dan perhimpunan awam besar-besaran adalah satu
fenomena bahawa rakyat sekarang sedang mencabar kontrak sosial antara
kerajaan yang berkuasa sekarang dengan rakyat jelata. Slogan-slogan seperti
“menegakkan keadilan”; “memperjuangkan kebebasan”; “lawan tetap lawan”;
serta “undur Mahathir undur” adalah tanda jelas bahawa kesahan
atau legitimasi kerajaan yang berkuasa sekarang telah terhakis di hati rakyat
kerana berlaku ketidakadilan dan kezaliman yang nyata.
Dari kezaliman dengan perobohan rumah-rumah setinggan dan peneroka bandar miskin;
penindasan para pekerja bawahan terutama pekerja-pekerja kilang dan estet;
penahanan tanpa bicara di bawah ISA; skandal penyelwengan dalam syarikat dan
dalam pentadbiran kerajaan; gejala nepotisme dan kronisme sehinggalah kepada kes
Anwar Ibrahim, telah menyebabkan sebahagian besar rakyat menolak kerajaan yang
ada sekarang kerana dianggap tidak adil, zalim dan rasuah. Ini bermakna rakyat
mahu
kontrak sosial antara BN dengan rakyat jelata tidak dipakai lagi kerana BN,
parti yang memerintah itu tidak lagi bersikap adil, bersih dan amanah.
Dalam Manifesto Bersama Barisan Alternatif yang bertajuk “Ke Arah
Malaysia yang Adil” ada disebutkan idea kontrak sosial. Pada muka surat 26
manifesto itu, disebut:
“Keghairahan Kerajaan BN memajukan projek ‘mega’ dan menswastakan
kemudahan-kemudahan sosial telah mengenepikan kepentingan dan keperluan rakyat
jelata. Maka, perlu dijalin satu ‘kontrak sosial’ baru antara
pemerintah dan rakyat- yang akan mengutamakan keperluan dan kepentingan rakyat
pada masa depan,”.
Tetapi dalam beberapa minggu ini di Malaysia, rangkap kata kontrak sosial telah
muncul kembali iaitu berkaitan dengan kontroversi rayuan pilihanraya Suqiu.
Penentang-penentang rayuan Suqiu itu menggunakan hujah bahawa rayuan 17 perkara
itu telah melanggar kontrak sosial. Kontrak sosial yang mereka maksudkan ialah
persefahaman dan perjanjian tak bertulis antara masyarakat Melayu dengan
masyarakat bukan Melayu pada awal pembentukan negara ini ketika mencapai
Kemerdekaan pada tahun
1957. Sebahagian daripada kontrak sosial itu dikatakan telah dimaktubkan di
dalam Perlembagaan Persekutuan yang merupakan undang-undang bertulis yang tidak
boleh dipinda tanpa majoriti dua pertiga di Parlimen.
Manakala sebahagian lagi kontrak sosial itu wujud dalam bentuk tidak bertulis,
semacam konvensyen dalam tradisi British yang tidak mempunyai perlembagaan
bertulisnya.
Di dalam Perlembagaan Persekutuan, Perkara 3 (Islam ialah agama Persekutuan);
Perkara 32 (Yang di-Pertuan Agong Ketua Utama Negara bagi Persekutuan); Perkara
152 (bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan); dan
Perkara 153 (Perizapan kuota mengenai perkhidmatan, permit dsb untuk orang
Melayu dan bumiputera bagi mana-mana Negeri Sabah dan Sarawak) adalah dianggap
oleh sesetengah pihak sebagai sebahagian daripada kontrak sosial
antara orang-orang Melayu dengan orang-orang bukan
Melayu.
Mereka yang menentang Suqiu berhujah bahawa rayuan Suqiu telah mencabar Perkara
153 apabila mengesyorkan supaya dihapuskan sistem kuota yang berasaskan
“kaum” dan menggantikannya dengan sistem pengagihan yang
berasaskan “kebolehan”. Hujah mereka ialah peruntukan Perkara 153 itu
merupakan kedudukan istimewa Melayu. Apabila ia mahu dihapuskan bererti
Suqiu mahu menghapuskan kedudukan istimewa Melayu itu.
Amat membimbangkan lagi menakutkan apabila membaca komen-komen yang tersiar di
akhbar sepanjang kontroversi terhadap rayuan Suqiu itu. Hujah-hujah rasional
berdasarkan legalistik atau perundangan tidak lagi diambil kira. Ia dianggap
tidak penting dan tidak relevan. Sebaliknya retorik politik dengan sentimen kaum
mengambil tempat di atas pentas. Misalnya banyak pihak yang menentang
Suqiu berhujah Perkara 153 itu sebagai hak istimewa Melayu. Tetapi jika dihalusi,
istilah undang-undangyang dipakai dalam Perlembagaan itu bukan “hak istimewa
Melayu” tetapi “kedudukan istimewa Melayu”. Dalam keadaan normal, tenang
dan waras tentu dapat dilihat perbezaan yang besar antara “hak” dengan “kedudukan”.
Lebih-lebih lagi satu kegemaran ahli-ahli undang-undang ialah “membelah rambut”
iaitu setiap perkataan di dalam statut atau buku undang-undang, lebih-lebih lagi
Perlembagaan akan didefinasikan dengan
tepat dan jelas. “hak” tentu lebih kuat berbanding “kedudukan”.
Tetapi itu semua tidak relevan apabila masing-masing dengan hati panas berhujah
dan berpolemik mempertahankan apa yang dipanggil kontrak sosial antara Melayu
dan bukan Melayu. Jika telah reda, ada eloknya masing-masing melihat kembali
Perkara 153 dalam Perlembagaan. Antaranya “kedudukan istimewa orang-orang
Melayu” di bawah Perkara 153 itu mengenai jawatan dalam perkhidmatan awam,
biasiswa, bantuan dan lain-lain keistimewaan pendidikan atau latihan yang
seumpamanya, permit
atau lesen hendaklah diberi kepada orang-orang Melayu dan bumiputera di Sabah
dan Sarawak pada suatu kadar yang difikirkan patut oleh Yang di-Pertuan Agong [atas
nasihat Kabinet atau Perdana Menteri]. Ini
bermakna perizaban kuota di bawah Perkara 153 itu bukan bersifat eksklusif
hanya untuk orang Melayu. Ia perlu dilaksanakan pada kadar yang patut. Patut itu
bersifat subjektif dan banyak bergantung pada
budibiacara yang boleh membawa kepada kesewenangan. Apabila ini berlaku maka
wujudlah ketidakadilan dan bercanggah dengan Perkara 8 Perlembagaan yang
menyebut semua orang adalah sama rata di sisi undang-undang dan berhak
mendapat perlindungan yang sama rata di sisi undang-undang.
Tetapi apabila Suqiu dan penyokong-penyokongnya cuba berhujah secara ilmiah
untuk mempertahankan pendiriannya bersandarkan hujah-hujah perundangan dan
peruntukan Perlembagaan, pendirian mereka akan dicabar dengan hujah bahawa
peruntukan dalam Perlembagaan hanya merupakan
sebahagian sahaja daripada kontrak sosial. Manakala sebahagian lagi apa yang
dipanggil kontrak sosial itu wujud tidak bertulis, semacam konvensyen dalam
tradisi Perlembagaan British. Tetapi apakah kontrak
sosial yang tidak bertulis itu? Mungkin ini yang hendak dicatatkan secara
bertulis dalam tuntutan100 perkara GPMS. Satu kemungkinan.
Jadi GPMS memikul tanggungjawab moral untuk menjelaskan janjinya kepada umum
untuk mengemukakan tuntutan 100 perkara itu. Mungkin antaranya terdapat kontrak
sosial yang tidak bertulis selama ini untuk disebutkan secara bertulis, dan
mungkin dilembagakan di dalam undang-undang terutama Perlembagaan. GPMS berhak
mengemukakan syor atau tuntutannya tetapi ia mestilah bersedia mempertahankannya
dengan hujah-hujah, termasuk alasan-alasan perundangan dan bukti-bukti sejarah.
Seperti
Suqiu, GPMS juga tidak boleh memaksakan tuntutan-tuntutannya diterima sepenuhnya
begitu sahaja. Terima atau tidak tuntutan-tuntutan itu bukan hak mutlak
pemerintah yang sedang berkuasa. Kerana menurut kontrak sosial seperti yang
disebut oleh ahli falsafah Kant dan Rousseau, kuasa dalam sesuatu negara
sebenarnya terletak di tangan rakyat.
19hb Disember 2000